Myślenie krytyczne daje możliwość stworzenia w szkole, w klasie, podczas lekcji przestrzeni, w której zmienia się rola nauczyciela i ucznia. Nauczyciel staje się moderatorem, który inspiruje do myślenia, zachęcając uczniów do doświadczania wiedzy, z kolei uczeń staje się bardzo aktywnym uczestnikiem zajęć, bo to na niego przeniesiona zostaje odpowiedzialność za proces uczenia się. Pomagają w tym ćwiczenia z wykorzystaniem technik, rutyn czy narzędzi myślenia krytycznego.

Już na początkowym etapie zajęć warto zachęcać uczniów do zatrzymania się i rozmyślań, z jaką wiedzą przychodzą na lekcje, np. zapraszając ich do ćwiczenia – rutyny myślenia krytycznego: „Widzę/Myślę/Zastanawiam się. Tę aktywność można wykorzystać do analizy obrazu, rzeźby, fotografii itp. Dzięki tej rutynie uczniowie zostają zachęceni do uważnej obserwacji, aby w kolejnym etapie pracy przejść do zadawania głębszych pytań, by następnie zająć się przemyślaną interpretacją konkretnego dzieła sztuki.

Myśliciel krytyczny, jakim staje się wtedy uczeń, potrafi analizować, tworzyć hipotezy, logiczne powiązania, uczy się oceniać, a także przetwarzać informacje czy kwestionować oczywistości, budując wiedzę w oparciu o własne spostrzeżenia. Opis obrazu wybranego artysty staje się wtedy głęboką analizą. Na kolejnym etapie zajęć można zaproponować uczniom analizę własnych emocji poprzez np. namalowanie obrazu pt.: „Jaki jest kolor Twoich emocji”. Tym ćwiczeniem dziecko zostaje zachęcone do rozpoznawania swoich emocji, nazywania ich, do zarządzania tymi emocjami.

Rutyny i narzędzia myślenia krytycznego

Podczas zajęć na temat emocji rutyny i narzędzia myślenia krytycznego dają możliwość wnikliwej analizy rzeczywistych postaci czy bohaterów (z książki, filmu), których zachowanie ma podlegać zrozumieniu. Rutyna myślenia krytycznego „Różne punkty widzenia” zachęca, by z empatią „wejść w buty” wybranej postaci i spojrzeć na daną sytuację jej/jego oczami. Dzięki tej rutynie dochodzi do zrozumienia z obszaru racjonalnego, ale i emocjonalnego. Temat wokół emocji, uczuć, lęków związanych z jakąś sytuacją może być znakomitą okazją do mówienia o różnorodności, o dostrzeganiu emocji swoich i innych bez ich oceniania. Można przy okazji zaprosić dzieci do projektu o wartościach: „Jestem odkrywcą tego, co dla mnie ważne”, by zachęcić do bycia krytycznym myślicielem, który potrafi – poprzez uważną obserwację różnych punktów widzenia – wyjść poza jedno, własne rozumienie, czym jest np. odwaga, odpowiedzialność, piękno, mądrość czy nadzieja. W tym przypadku ćwiczenie z myślenia krytycznego dla dzieci polega na stworzeniu wielu definicji w oparciu o różne doświadczenia uczniów, ich spostrzeżenia. Narzędzia myślenia krytycznego (chmurka, gałąź, drzewko ambitnego celu), np. chmurka pozwala z kolei określić żądania i potrzeby stron konfliktu, uczy znajdowania logicznych rozwiązań sporu. W szkole to narzędzie pomoże dziecku lepiej zrozumieć omawiane tematy (np. konflikt dwóch bohaterów literackich, spór w klasie), ocenić pomysły, a także w logiczny sposób znaleźć rozwiązanie. W domu pomoże w sprawiedliwym rozwiązywaniu konfliktów dzięki zrozumieniu punktu widzenia innych osób, by ostatecznie podjąć odpowiedzialne decyzje i  współpracować.

Zadawanie pytań jest bardzo ważną umiejętnością charakteryzującą postawę myślenia krytycznego. Wystarczy podać uczniom jakąś treść, opinię i poprosić, by pogłębiły temat, zadając ciekawe pytania. Można to wykorzystać przed omawianiem lektury, kiedy każdy zadaje pytanie do tekstu, do bohatera, by podczas kolejnych lekcji wracać do nich i odpowiadać na nie, budując pogłębione zrozumienie zdarzeń czy zachowania postaci. Myślenie krytyczne daje ogromne możliwości i uczniom, i nauczycielom w tym procesie. Gdy potrzebna jest rzetelna wiedza o postaci, uczeń może na podstawie różnych tekstów źródłowych wykonać o bohaterze notatkę w formie mapy myśli. Podczas realizacji takiego zadania dziecko staje się myślicielem krytycznym, który sprawdza fakty i potrafi przetwarzać informacje. Następnie warto zaproponować uczniom czytanie wywiadu z bohaterem, o którym tworzyli notatki, by nauczyli się odróżniać fakty od opinii i dopiero na tej podstawie budowali wiedzę o postaci. Zakończeniem lekcji może być redagowanie z bohaterem rozmowy, uwzględniając wszystkie źródła wiedzy o nim.

Ćwiczenia, techniki, rutyny i narzędzia myślenia krytycznego

Ćwiczenia z myślenia krytycznego to dla ucznia i nauczyciela możliwość rozwijania wielu umiejętności, zachęcanie do doświadczania wiedzy, to tworzenie w szkole, w klasie, podczas lekcji takiej przestrzeni, w której wzrasta autonomia. Celem nauczyciela, który ma świadomość tego, że myślenie krytyczne jest najważniejszą kompetencją XXI wieku, będzie budowanie w szkole, w klasie, podczas lekcji kultury myślenia krytycznego z nowymi regułami, relacjami, nowym rodzajem pytań, zadań, z pracą zespołową. Ćwiczenia, techniki, rutyny i narzędzia myślenia krytycznego zachęcają do zmiany myślenia, kwestionowania oczywistości, pomagają zrozumieć daną treść, zachęcają do rozumowania za pomocą dowodów (dzięki związkom przyczynowo – skutkowym), pomagają odkrywać złożoność rzeczy,  zachęcają do bycia świadomym uczestnikiem lekcji.

Autor: Justyna Wołoszyk-Brzezińska